گفتاری در پیرامون پروژه اوسفریت – واحد ۸

اوسفریت

«اوسفریت» (سُرِ)، عربی آن «سُفرة» است، یا شاید اصل آن از فارسی میانه Usufrit  به معنی «پیشکش، نذر»، از اوستایی Usəfriti.
پارچه‌ای که هنگام غذا خوردن، خوردنی‌ها را روی آن می‌چینند.

فرآیند تحول تغذیه‌ی بشر، راه درازی پیموده تا به وضعیت کنونی رسیده و به نظر می‌رسد این پویایی را هیچ‌گاه سر ایستادن نباشد. با ظهور مراکز تفریحی و رستوران‌ها، تنوع شایعی در واردات، تولید و مصرف مواد اولیه، اشیاء و ملزومات سفره می‌توان مشاهده نمود. همانا متغیرهای زیادی در رابطه‌ی ظرف و مظروف پدیدار گشته است که سبک خوراک نیز از این تغییرات مبرا نبوده و خصوصاً در دهه‌های اخیر شاهد تحولات بسیاری بوده‌ایم.

سفره در فرهنگ ایران و دیگر کشورها تعیین‌کننده‌ی جغرافیایی است که یک خانواده یا گروهی را کنار هم جمع می‌کند. سفره در فرهنگ عام و بین مناطق مختلف، معانی، تعابیر و کارکردهای گوناگون و متفاوتی داشته است. در گذشته، سفره‌ها اغلب پارچه‌ای بوده‌اند. رفته‌رفته با ارتقاء صنایع نفتی و پتروشیمی، سفره‌های نایلونی وارد میدان مصرف مردم شد. با رشد صنایع و سرعت در زندگی روزمره، عوارض جانبی بر بدنه‌ی فرهنگ، سلامت جامعه و محیط زیست ایجاد گردید. بدین ترتیب، با دور شدن از زندگی کشاورزی که در ایران حاکم بود، شرایط عرضه و تقاضا نمودار صعودی گرفت و البته زیرساخت‌ها روز به روز ناهنجارتر شدند.

دیرباز است که به بررسی تجربه‌ی تنگاتنگ مردم با مسائل حقوقی پرداخته‌ام و کنکاش موارد مهم و نقاط مشترک ساکنین هر منطقه. مسئله‌ی معیشتی و همان اصطلاح «یک لقمه نون» جزو کلیدواژه‌هایی‌ست که مرتب به آن برمی‌خوردم.

موارد دیگری مانند «مراسم سفره عقد»، «سفره‌ی نذورات»، «سفره‌خانه» و یا عباراتی نامطلوب که در کشمکش‌ها مداوم تکرار می‌شدند. اصطلاحاتی که در زبان محاوره کاربرد پیدا کرده‌اند؛ مانند «سفره کردن شکم» که رویکردی از خشم اجتماعی را به همراه دارد، «دل که سفره نیست»، «سفره دلت رو باز کن یا باز نکن»، «طرف سفره داره»؛ این‌ها عباراتی است که بارها برای من طرح مسائل جدیدی را به همراه داشته است.

پروژه، پس از سه سال پژوهش و فعالیت کارگاهی و گفت‌وگو با هنرمند، در گالری دیدار با بیانی استعاری به اجرا و نمایش رسیده است. در چنین رویکردی، ارتباط هنر با تکنولوژی، علم و وقایع اجتماعی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد و در بخش‌هایی کار این پروژه‌ی کیوریتوریال، در حقیقت از منظر استعاره به خلق رسیده است.

هرچند همه‌ی آثار ارائه‌شده به مثابه‌ی «رسانه‌ی نو» سنجیده شد، اما یک کل به‌هم‌پیوسته به شمار نمی‌رود و کوشش هر هنرمند، متناسب با واکنشی است که طی جلسات شفاهی و دیداری و البته تلفیقی با آنچه دیده و درک کرده شکل گرفته است تا به یک مرحله‌ی هم‌گرایی نزدیک شوند. و از هنرمندانی مانند «جون پایک» و «جودی شیکاگو» در روند کار الهام می‌گرفتم.

آغاز این پروژه با تداوم عرصه‌ی خصوصی زندگی من است و رفته‌رفته به پرسش‌گری و دغدغه‌های کل یک جامعه — نه فقط تهران، بلکه دیگر کشورها — پرداختم. در واقع، من بار دیگر به یک پروژه‌ی تجربه‌گرا (experimental) پرداختم.

با توجه به اینکه امر غذا خوردن و دلالت بر یک «امر مهم اجتماعی» رو به افول است — که متأسفانه به دلیل شرایط نامطلوب اقتصادی، کار تمام‌وقت، فقدان سلامت روانی در بین خانواده‌ها و کوچک شدن اجتماع‌های دوستانه به عناوین مختلف از دست رفته است — هزینه‌ای که برای خوراک پرداخته می‌شود، اغلب بیشتر از پوشاک و دیگر هزینه‌هاست.

از گذشته تا به امروز، در جوامع، طعام و سفره و دیگر عناصر مانند ظروف و حتی آدابی که با سفره می‌آیند، منجر به فرهنگ‌سازی شده‌اند. طعم ادویه‌ها و پوشاکی که در مناسک سفره پوشیده می‌شود، سازی که نواخته می‌شود و حتی حضور یا غیاب افراد مشخص، تعیین‌کننده‌ی سفره و مجلس می‌شود. نه تنها روزمرگی، بلکه ریشه‌های یک فرهنگ و نکات بسیار مهمی از اوضاع روز به آشکاری می‌آید. دغدغه‌های فردی و اجتماعی، نوسان ارز، وضعیت معاش و چگونگی بهره‌برداری از آن، تبعات ناهنجاری را به همراه داشته است.

برهم‌کنش بودن هر اثر، نحوه‌ی چیدمان، ایده‌ی کیوریتوری، باعث شد تا خودِ شیء را زیر سؤال ببرم. حضور و تعامل مخاطب با کلیت فضا برای من بسیار ارزشمند است. دقیقاً آلترناتیوهایی که سنجیدم باعث برانگیخته شدن حس خاطره و همزادپنداری شده است.

اغلب، طرح مسئله را متناسب با زمانه باید بررسی کرد. با توجه به اینکه مطالعه‌ی موردی من با تمرکز بر فرهنگ عامه است، مناسب می‌بینم از حیث شرایط اقتصادی و متغیرهای اجتماعی و سیاسی — که به موازات هم دگرگونی‌ها را سبب می‌شوند — به این گفتگو پرداخته شود.

در عصر رسانه‌های مجازی، دنیایی که امروزه به آن دهکده‌ی جهانی گفته شده است، روابط بین ملیت‌ها از مناطق هر شهر آغاز می‌شود تا به کشورها می‌رسد. این روابط آگاهانه، به دلیل تأثیرگذار بودن بر تعامل‌های برون‌مرزی، اقتصاد و سیاست از اهمیت چشم‌گیری برخوردار است.

در مورد طرح مسئله، که به رابطه‌ی قالب و محتوا می‌پردازد: مسئله‌ی سلیقه به تنهایی معنا نمی‌دهد، چرا که انتخاب خوراک و تمامیت عوامل مرتبط با آن، شامل فرآیند ترجیحات، گزینش و نگرش مردم یک منطقه — و یا کوچک‌تر از آن، یک خانواده — است که باعث انتشار گوناگونی و توسعه یا افول ارزش‌های فرهنگی مختلف می‌شود.

آیا انسانِ ابزارسازِ امروزی، در کنترل ایجاد مدهای اجتماعی — از طبخ غذا گرفته تا نحوه‌ی پذیرایی — توانسته در مسیر صحیح گام بردارد یا بالعکس، مخرب‌تر از سال‌ها و سده‌های قبل عمل کرده است؟ طبیعی است که ابزارهای مورد استفاده‌ی او تنها اشیاء فیزیکی و کارآمد نیستند؛ امروزه با اشیایی برخورد می‌کنیم که حتی برای مصرف و کاربرد کوتاه‌مدت طراحی و تولید می‌شوند، چرا که مانند گذشته، سبکی و ساده‌زیستی انسان دستخوش تغییرات متفاوتی شده است.

در استراتژی رابطه‌ی تولیدکننده و مصرف‌کننده ممکن است رواج و کاربرد یک سبک، هدایت‌کننده‌ی جامعه به سمت انواع غذاها، ساخت و تأسیس مکان‌هایی باشد که کاربری آن‌ها از یک منزل مسکونی یا کارخانه یا بانک به کافه و رستوران تغییر شکل داده است.

آیا منظور تحمیل زندگی سرمایه‌داری است؟
زندگی سرمایه‌داری آن‌چه را که بر ما تحمیل می‌کند، در حقیقت یک آمیزه‌ی نوپردازانه ارائه می‌دهد که به سرعت در حرکت و پیش‌روی است و لاجرم به گذشته و قوانین قبل نمی‌پردازد.

در واقع، در برخی از نمونه‌ها، سبک نوپردازانه اختلالی بین سنت و مدرنیته را بین اقشار به همراه می‌آورد که برخی از طبقه‌های اجتماعی که می‌کوشند تا یک شیء را از آنِ خود سازند و گاهی می‌بینیم محصولی را تهیه می‌کنند ولی آن را داخل ویترین یا بوفه حفظ می‌کنند؛ یک جور نگاه موزه‌داری که به همراه انقلاب صنعتی و سرمایه‌داری به وجود آمده است. در نتیجه، حضور بازاریان پررنگ‌تر می‌شود تا با طرح‌ریزی معادلات خلاقانه، مصرف‌کننده را به سمت مواجهه و خرید بیشتر و مصرف بیشتر، بدون توجه به ضرورت‌ها برای ایجاد یک روش جدید در زیست هر فرد، ترغیب و تشویق کند.

در نهایت، تلاش و رقابت بر آن خودسازی است و نیاز انسان امروز در حیطه عاطفی و روانشناسی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. موضوع اوسفریت و پرداختن به سفره، به عنوان یک مکان نیست، بلکه ایجاد یک رفتار اجتماعی است که خوانش مخاطب از پروژه‌ای که به عنوان ناظر کنجکاو به آن می‌پردازد، شکل می‌گیرد.

چه گزینشی و روشی را در بخش‌های میدانی به کار می‌بندی که از هر حیث به بدنه اطلاعاتی که گردآوری می‌کنی لطمه وارد نشود؟